Hình dung lúc đó thật thú vị, mỗi người sẽ chỉ "tôi ở đây, anh ở kia" rồi bao tích xưa, chuyện cũ được đem ra kể lại, đám hậu sinh chúng tôi chỉ việc dỏng tai nghe. 73 năm đã trôi qua, nhiều người trong ảnh đã về cõi vĩnh hằng, người còn sống đã chòm chèm chín chục, một trăm. Chuyện xưa đi vào chính sử, nhưng dù vậy thì càng phải nhắc để các thế hệ sau ghi nhớ công tích cha ông.

Tôi có nhiều dịp trò chuyện cùng Anh hùng LLVT nhân dân Phan Đức Sử (cụ qua đời năm ngoái, nếu còn sống thì năm nay ở tuổi 89). Cụ kể, chính cụ là một trong những người “đạp rào chiếm phủ Khâm Sai” ngày 19-8-1945. Năm đó, Phan Đức Sử mới 16 tuổi. Thế nhưng lòng yêu nước, “gan” làm cách mạng được hun đúc từ trước đó lâu rồi. Trước ngày nổ ra sự kiện mít tinh biểu tình ủng hộ Việt Minh, nhiều thanh niên có tinh thần giác ngộ cao như Phan Đức Sử đã được sinh hoạt trong những đội thanh niên tuyên truyền, đi rải truyền đơn, kêu gọi người dân ủng hộ Việt Minh. Ngay sau khi giành được chính quyền, gần như tất cả thanh niên đều lên đường nhập ngũ.

leftcenterrightdel
 Các cựu chiến binh của Trung đoàn Thủ Đô ôn lại kỷ niệm về những năm tháng chiến đấu khi xưa.

Cụ Nguyễn Xuân Sâm, 90 tuổi, nguyên thành viên Đội Võ trang trinh sát miền Tây (tiền thân của Trung đoàn 52 Tây Tiến) cũng là một trong những người tham gia đoàn biểu tình rồi chiếm phủ Khâm Sai năm xưa. Một bộ phận của đoàn biểu tình này sau đó tiến xuống chiếm trại bảo an của Nhật (lúc đó đóng tại khu vực trước rạp Tháng Tám ngày nay). Đoàn người chỉ có gậy gộc và vài khẩu súng, quá chênh lệch so với lính bảo an Nhật có cả đại liên, súng máy. Song trước hào khí đang lên cao của đoàn người biểu tình, kẻ địch không dám manh động, ban đầu cố thủ, sau thì buộc phải buông súng đầu hàng. Số vũ khí trong trại bảo an này sau đó được trang bị ngay cho Đội Võ trang trinh sát miền Tây. Sau khi dự Lễ Độc lập ngày 2-9-1945, đội lên đường Tây tiến.

Hai cụ Phan Đức Sử và Nguyễn Xuân Sâm được coi là chân dung tiêu biểu của giới trí thức trẻ Thủ đô thời bấy giờ. Cả hai đều xuất thân trong những gia đình tiểu tư sản, được ăn học đầy đủ, có tương lai vững chắc. Một người ở đường Hàng Khay, một người ở đường Hàng Chuối, không hẹn mà gặp nhau trong ngày 19-8-1945 trước phủ Khâm Sai. Họ cả quyết bỏ lại tất cả những đặc ân để đi theo cách mạng, theo kháng chiến, coi cái chết nhẹ tựa lông hồng. Do đâu họ làm được điều đó? Tôi hỏi cụ Xuân Sâm những thắc mắc này, cụ trầm ngâm một hồi rồi nói: “Điều đó phải lý giải bằng gien yêu nước của người Việt Nam. Cái gien đó chỉ chờ có điều kiện là chuyển hóa thành gien trội. Mà điều kiện ấy chỉ đến khi người ta tích được những thực tiễn đủ đầy”. Thực tiễn đã diễn ra trước ngày giành chính quyền từ rất lâu. Anh thanh niên Nguyễn Xuân Sâm được tuyên truyền giác ngộ từ nhiều thế hệ thanh niên đi trước, như: Đàm Quang Trung, Lê Hiến Mai...

Cũng có những thanh niên Hà Nội tham gia giành chính quyền nhờ sự giác ngộ từ chính cha, anh mình. Nhạc sĩ Doãn Nho kể: “Năm 1945, tôi tham gia Đội Thiếu niên cứu quốc trong Mặt trận Việt Minh với nhiệm vụ tuyên truyền vận động trong thiếu nhi và phổ biến các bài hát cách mạng”. Hồi ấy, Ban Chấp hành Đoàn thanh niên cứu quốc thành Hoàng Diệu hay họp tại nhà nhạc sĩ Doãn Nho, ở làng Cót, xã Yên Hòa, huyện Từ Liêm (nay là phường Yên Hòa, quận Cầu Giấy). Trước thời điểm Cách mạng Tháng Tám diễn ra, Doãn Nho được giao làm nhiệm vụ liên lạc suốt trục đường 32 về làng. Mặc dù đây là việc làm nguy hiểm nhưng các anh lớn vẫn tin tưởng giao phó trách nhiệm cho Doãn Nho. Ngày 19-8-1945, do biết tin sẽ có đoàn biểu tình, biểu dương lực lượng từ trước đó, nên sáng sớm Doãn Nho đã trở dậy, đi kêu gọi mọi người tập trung. Háo hức là thế, nhưng cuối cùng Doãn Nho bị người anh lớn không cho đi; suốt cả một ngày đợi chờ thấp thỏm, cuối cùng mọi người cũng trở về. Nét mặt vui tươi phấn khởi, các anh kể lại diễn biến trong ngày hôm đó. Cánh biểu tình từ làng Cót có nhiệm vụ chiếm đại lý Hoàn Long lúc ấy đang bị quân Nhật chiếm đóng. Địch có súng máy, công sự vững chắc nhưng trước dòng thác cách mạng của dân ta, chúng đành buông súng đầu hàng. Cách mạng Tháng Tám thành công, Doãn Nho theo cách mạng rồi được cử đi học sĩ quan lục quân, sau này trở thành nhạc sĩ nổi tiếng cả nước với nhiều ca khúc và hợp xướng bất hủ. “Gien yêu nước” qua những nốt nhạc của ông được mãi ngợi ca.

Cách mạng Tháng Tám đã trôi qua 73 năm, các biểu hiện của “gien yêu nước” ít nhiều đã đổi khác, nhưng những sáng tạo, thành quả trên mặt trận xây dựng và bảo vệ Tổ quốc hằng ngày vẫn dệt nên giấc mơ xây đời.

Bài và ảnh: ĐÔNG ANH