Ấn tượng đầu tiên đối với mọi người khi đến nơi đây chính là tam quan cổng đắp nổi 4 chữ “Đại từ nghĩa dân”. Ông Nguyễn Huy Cường là bậc cao niên trong làng tự hào giới thiệu với chúng tôi về 4 nét đại tự đó. Tích xưa truyền rằng, trước đây các nàng tiên thường hay xuống hồ Linh Đàm tắm và nghỉ ở cầu Tiên ngay đầu làng Đại Từ. Một lần có cô tiên để quên bầu nhũ hoa, người trong làng nhặt được đem về cho con bú thì bụ bẫm, béo khỏe. Nhưng thấy nhũ hoa tiên quý nên người làng Đại Từ mới san sẻ một nửa cho thiên hạ bằng việc nhận con nuôi. Trẻ làm con nuôi được phụ nữ Đại Từ cho bú mớm nuôi dưỡng cẩn thận, thậm chí con mình đói sữa nhưng con nuôi thì phải thật no. Từ đó trẻ khó nuôi, khát sữa, hay ốm đau liền đến Đại Từ xin các gia đình nhận làm con nuôi. Điều may mắn là trẻ làm con nuôi đều khỏe mạnh phổng phao, đến 4-5 tuổi thì bố mẹ đẻ xin nhận con về. Tiếng thơm “quý con người hơn con mình” lan đến kinh thành liền được vua ban khen bốn chữ “Đại từ nghĩa dân” (dân làng Đại Từ có nghĩa).

leftcenterrightdel
Cổng làng Đại Từ lưu chữ vua ban “Đại từ nghĩa dân”. 

Có người còn luận giải thêm rằng ngay tên làng Đại Từ cũng xuất phát từ tinh thần đại từ đại bi của Phật giáo để hình thành nên truyền thống kính già yêu trẻ, nuôi trẻ mát tay, hay ăn chóng lớn. Không chỉ nhận con nuôi, tấm lòng nhân ái của người Đại Từ còn thể hiện ở việc cưu mang giúp đỡ những người khó khăn cơ nhỡ. Ở ven đường lớn của làng có ngôi quán với tên gọi là Hành Thiện (làm việc thiện). Xưa kia, đây là nơi dừng chân cho người hành khất tha phương nghỉ ngơi. Nếu không may có người yểu mệnh vong thân vất vưởng dọc đường thì người làng đưa về đây khâm niệm mai táng. Hiện quán Hành Thiện vẫn có ban thờ ngày ngày nhang khói cho các vong linh được siêu thoát.

Nét đẹp nhân nghĩa còn hiện hữu ở ngôi đình cổ nằm ở giữa khu dân cư. Chúng tôi cùng với ông Hoàng Huy Thuận, Bí thư chi bộ Tổ dân phố số 10 tham quan đình Đại Từ. Đình thờ thành hoàng là Đức thượng đẳng tôn thần Bảo Ninh Vương (tương truyền là người học trò thủy thần của thầy Chu Văn An). Thần tích trong đình chép lại rằng vì mến đạo học, con trai thủy thần đã rời long cung lên trần thế nhập làm môn đồ của vị hiền nho họ Chu tại miếu Gàn. Năm đó trời làm đại hạn, vâng lời thầy, người học trò đã làm phép hóa mưa cứu giúp nhân dân vượt qua hạn hán. Nhưng vì trái mệnh trời nên bị sét đánh. Tri ân công đức người học trò thủy thần, nhân dân tôn thờ làm thành hoàng làng. Việc thờ đức thánh là người học trò của thầy Chu Văn An vừa tôn vinh đạo học vừa thể hiện truyền thống nhân nghĩa biết ơn bậc tiền nhân sẵn sàng hy sinh bản thân vì hạnh phúc của nhân dân.

Tiếp nối truyền thống xưa, người dân Đại Từ luôn phát huy tinh thần tương thân tương ái, giúp đỡ nhau trong phát triển kinh tế, xây dựng đời sống ấm no. Mặc dù cuộc sống ngày càng hiện đại nhưng những truyền thuyết dân gian, các công trình văn hóa tâm linh vẫn được nhân dân nơi đây lưu truyền, gìn giữ để giáo dục con cháu lối sống chí tình chí nghĩa, thương yêu đùm bọc lẫn nhau, nhớ ơn công đức của bậc tiền nhân. “Mỗi lần bước qua tam quan đôi câu đối hiển hiện vừa là niềm tự hào vừa như lời nhắc nhở lớp lớp cháu con Đại Từ kế tục và phát huy truyền thống nhân nghĩa tốt đẹp từ ngàn đời của quê hương: “Chính nghĩa tự ngàn xưa với chữ vua ban càng rực sáng/ Đại Từ thời đổi mới theo lời Bác dạy mãi vươn cao”, ông Hoàng Huy Thuận phấn khởi nói về truyền thống của địa phương mình như vậy.

Bài và ảnh: THƯ NGỌC