QĐND - Người đầu tiên đưa nhiếp ảnh vào Việt Nam là một ông quan nhà Nguyễn, quê ở Thừa Thiên-Huế, tên là Đặng Huy Trứ (1825-1874). Nhiều tài liệu khẳng định, ngày 14-3-1869, Đặng Huy Trứ đã khai trương hiệu ảnh Cảm Hiếu Đường ở phố Thanh Hà (nay là phố Ngõ Gạch, Hà Nội). Nhưng, nhiếp ảnh gia đầu tiên của Việt Nam và là người mở nhiều hiệu ảnh ở Đông Dương và cả một số quốc gia đó là ông Nguyễn Đình Khánh (tức Khánh Ký, 1874-1946).

Tờ quảng cáo cơ sở nhiếp ảnh của Khánh Ký ở Sài Gòn. Ảnh tư liệu

Ông Nguyễn Đình Khánh, tên thật là Nguyễn Văn Xuân, tự Khánh Ký, sinh tại làng Lai Xá, xã Kim Chung, huyện Hoài Đức, Hà Nội. Cha mẹ mất sớm, năm 16 tuổi, ông được người chú Nguyễn Văn Tạo cho học nghề ảnh tại hiệu ảnh Du Chương của người Hoa tại phố Hàng Bồ (Hà Nội). Năm 1892, ông đã mở hiệu ảnh ở phố Hàng Da (Hà Nội). Ngoài chuyên về chụp hình chân dung, Khánh Ký còn mướn và huấn luyện cho nhiều người (mà đa số là từ làng Lai Xá) nghề chụp ảnh và mở nhiều tiệm nhiếp ảnh ở Nam Định, Hải Phòng, Sài Gòn…; sau này là ở Tu-lu-dơ (Toulouse) và Pa-ri (Paris, Pháp), Phrăng-phuốc (Frankfurt,  Đức), Quảng Châu (Trung Quốc). Thương hiệu ảnh Khánh Ký nổi tiếng đến nỗi, ông là người chụp ảnh chân dung cho tất cả các viên toàn quyền Pháp ở Đông Dương cũng như hoàng đế Việt Nam, vua Cam-pu-chia và Lào. Nguyên do là năm 1913, khi Rây-mông Phoi-co trúng cử Tổng thống Pháp, có hàng trăm tay máy chụp nhưng Khánh Ký (lúc ấy là chủ ảnh viện ở Pa-ri) là người chụp ảnh đẹp nhất tại Lễ nhậm chức Tổng thống. Cụ Khánh Ký còn là một thương nhân nổi tiếng, chuyên buôn bán vật tư nhiếp ảnh, thường xuyên đi lại giữa Pháp, Đức và Đông Dương.

Không chỉ là nhà nhiếp ảnh tài danh, Khánh Ký còn là một nhà yêu nước nhiệt thành khi tham gia phong trào Đông Kinh Nghĩa Thục. Do bị lộ, ông phải lánh sang Pháp một thời gian. Đặc biệt, thời gian ở Pháp, Khánh Ký là người đã truyền nghề ảnh cho Nguyễn Ái Quốc khi Người bắt đầu hoạt động cách mạng ở Pháp. Khánh Ký còn là thành viên Ủy ban Tổ chức Lễ an táng Phan Châu Trinh ở Sài Gòn năm 1926. Bộ ảnh tang lễ Phan Châu Trinh cùng quang cảnh Sài Gòn còn đến ngày nay là do Khánh Ký thực hiện. Năm 1932, ông sang Nhật, có tiếp xúc với những người trong phong trào Đông Du còn sót lại; khi về nước, ông cổ súy cho phong trào yêu nước và bị Pháp bắt với tội liên hệ với hoàng thân Cường Để (1882-1951) cùng các thế lực thân Nhật.

Khánh Ký trở lại Pháp vào năm 1934, tiếp tục kinh doanh trong nghề ảnh. Tháng 5-1946, sau khi nước nhà độc lập, Khánh Ký đã có thư gửi Chủ tịch Hồ Chí Minh ngỏ ý muốn về quê hương để xây dựng đất nước nhưng ý định chưa thực hiện thì ông mất đột ngột vào ngày 31-5-1946. Ngày 25-6-1946, khi ở Pháp tham dự Hội nghị Phong-ten-nơ-blô (Fontainebleau), Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đến đặt vòng hoa viếng mộ Khánh Ký.

Di sản Khánh Ký để lại không chỉ có những bức ảnh lịch sử mà còn mở mang cho sự phát triển của ngành nhiếp ảnh Việt Nam. Riêng làng Lai Xá, theo thống kê chưa đầy đủ, từ năm 1892 đến 1960, thợ ảnh xuất thân từ làng này có số lượng đông nhất, với 200 cửa hiệu và hơn 2000 công nhân kỹ thuật. Nhiều học trò của Khánh Ký đều trở thành những nhiếp ảnh gia nổi tiếng như: Đinh Bá Trung, Nguyễn Văn Tu, Phạm Văn Cầm, Nguyễn Doãn Ứng… Ngày nay, người làng nhiếp ảnh Lai Xá xem Khánh Ký là ông tổ làng nghề và mở hội để ghi nhớ công ơn.

HÀM ĐAN