Khu vực Nhà tù nhà rượu Gia Lâm nằm ở vị trí có nhiều công trình quan trọng như cầu Long Biên, sân bay Gia Lâm, nhà ga xe lửa Gia Lâm, tuyến đường 5 nối Hà Nội với Hải Phòng. Nơi đây có những phong trào đấu tranh rất mạnh mẽ như: “Sóng sông Hồng”, “Lửa trường bay”, “Sấm đường 5”.  Để bảo vệ các công trình trọng yếu và đàn áp phong trào cách mạng, giặc Pháp tập trung lực lượng, tăng cường lùng sục bắt giam cán bộ, chiến sĩ cách mạng. Theo cuốn sách “Lịch sử đấu tranh cách mạng Đảng bộ và nhân dân phường Ngọc Lâm”, cuối năm 1947, giặc Pháp đã biến xưởng rượu tư nhân thành nơi giam cầm hàng nghìn cán bộ, chiến sĩ cách mạng và người dân của Hà Nội, Bắc Ninh, Hưng Yên, Hà Đông. Năm 1949, trại giam này có tên là Trại tù binh số 44; năm 1950, giặc gọi là Trại tù binh số 21. Dịp Tết Nguyên đán Tân Mão 1951, địch tăng cường khủng bố, đàn áp, số người bị giam tăng lên 2.000 người, có lúc lên đến 3.000 người. Trong nhà tù, kẻ địch dùng nhiều thủ đoạn vừa uy hiếp, tra tấn dã man, tàn ác, vừa dụ dỗ, lừa gạt cán bộ, chiến sĩ để khai thác tình hình, nắm cơ sở cách mạng, quân số, vũ khí trang bị… của ta. Cuộc sống lao tù vô cùng cực khổ, phải lao động khổ sai, thiếu ăn, thiếu mặc, ốm đau bệnh tật. Tuy vậy, các chiến sĩ của ta vẫn nêu cao tinh thần đấu tranh bất khuất “thà chết chứ không phản bội Tổ quốc”.

leftcenterrightdel
Công trình bia tưởng niệm Nhà tù nhà rượu Gia Lâm.

Tháng 5-1950, để lãnh đạo phong trào cách mạng, chi bộ đầu tiên của Nhà tù nhà rượu Gia Lâm ra đời do đồng chí Đắc (tức Đức Huệ) là bí thư chi bộ, đồng chí Học và đồng chí Hải (tức Cách) là chi ủy viên. Chi bộ đề ra chủ trương lãnh đạo anh em đấu tranh với địch ngay trong tù bằng các hình thức như tuyệt thực, không đi điểm danh, không đi lao dịch, chống đánh đập tù nhân. Nhờ có chi bộ lãnh đạo, anh em được tuyên truyền đường lối chính trị, nâng cao trình độ hiểu biết, giữ vững tinh thần lạc quan, tin tưởng vào ngày thắng lợi. Chi bộ nhà tù đã tập hợp đoàn kết được đông đảo đảng viên, quần chúng làm nòng cốt trong các cuộc đấu tranh, thu được nhiều thắng lợi, tổ chức một hệ thống từ trại trưởng, trại phó, thư ký đều là đảng viên, quần chúng tốt nắm giữ, kiên quyết đấu tranh phát hiện những tên mật thám được cài cắm vào để thăm dò hoạt động của ta. Chi bộ đã biến nhà tù thực dân thành một đơn vị tự quản của ta, khai thông liên lạc với tổ chức đảng ở Hà Nội để báo cáo tình hình, tiếp nhận các chỉ thị hành động, đồng thời cải thiện đời sống trong tù.

Trong giai đoạn 1947-1954, nhà tù trở thành nơi trui rèn ý chí cách mạng, nhiều đồng chí đã anh dũng hy sinh nhưng vẫn giữ chí khí bất khuất, kiên trung. Tháng 10-1954, bộ đội ta về tiếp quản Thủ đô, anh em trong Nhà tù nhà rượu Gia Lâm đã tự giải phóng cho mình. Nhiều đồng chí sau khi ra tù tiếp tục hoạt động cách mạng cho đến ngày đất nước thống nhất.

Với những giá trị về ý nghĩa lịch sử, ngày 15-1-2004, UBND TP Hà Nội đã gắn biển di tích cách mạng kháng chiến. Ngày 18-5-2017, phường Ngọc Lâm đã tổ chức lễ khánh thành bia tưởng niệm Nhà tù nhà rượu Gia Lâm. Công trình bao gồm bức phù điêu, bia di tích, sân hành lễ, khuôn viên bao quanh khang trang. Bên con phố nhỏ, công trình bia tưởng niệm trở thành nơi tri ân các chiến sĩ cách mạng bị địch bắt giam, tù đày, là biểu tượng cho tinh thần đấu tranh bất khuất, kiên trung và là nơi giáo dục truyền thống cách mạng cho nhân dân trên địa bàn.

Bài và ảnh: ĐỨC NAM