Quất Động ngày ấy
Về làng thêu Quất Động (huyện Thường Tín, Hà Nội), bạn sẽ được những cụ ông, cụ bà cao tuổi kể cho nghe câu chuyện về người con của làng, vị tiến sĩ Bùi Công Hành dưới thời vua Lê Thánh Tông (thế kỷ 15) trong một lần đi sứ sang nhà Minh đã học được nghề thêu rồi về truyền lại cho dân làng mình… Những xã được truyền nghề này sau dựng đền thờ ông ở thôn Hướng Xá, gọi là đền Ngũ Xã. Giỗ ông vào 12-6 âm lịch. Cảm ân đức tiến sĩ, nhiều vùng bao gồm cả Hà Nội đều lấy ngày mất của ông làm ngày giỗ tổ nghề thêu.
Thời hưng thịnh của nghề thêu như lời những người già trong làng kể, ấy là thời điểm mà cả làng, nhà nào cũng có dăm bộ khung. Từ già trẻ, trai gái đến những cô bé, cậu bé mới chục tuổi đều thoăn thoắt đưa kim. Những búi chỉ xanh, đỏ, kim tuyến óng ánh vừa mới đó mà đã thành cây, thành hoa, thành công, thành hạc… Từ nhỏ, các cô bé, cậu bé đã được cha mẹ cho những chiếc khung thêu hình tròn xinh xắn, mấy cái đê, kim khâu, vải vụn và kéo con để tỉ mẩn học thêu. Lớn lên, nhiều người đã trở thành thợ thêu chuyên nghiệp rồi nghệ nhân.
Hình thêu hoa mẫu đơn trở thành hình ảnh đặc trưng của nghề thêu Quất Động
Bên cạnh đồng ruộng thì thêu thùa là nghề trọng yếu, đem lại sự ấm no cho toàn xã. Những bà, những mẹ, những chị vừa rời tay cày cấy là vội vàng căng vải để thêu cho kịp buổi chợ sớm mai. Không riêng phụ nữ, cứ ngỡ những người đàn ông với đôi bàn tay thô ráp khó mà làm nghề này được, nhưng ngược lại, đó lại chính là những người thợ giỏi của làng. Đó là nghệ nhân Bùi Lê Kính, người được mời thêu hoàng phục cho vị vua cuối cùng của nước Việt là Bảo Đại và Nam Phương hoàng hậu. Nghệ nhân Phạm Viết Tương nổi tiếng với bức tranh thêu chân dung Bác Hồ hay nghệ nhân Thái Văn Bôn với bức chân dung về vị vua Thái Lan.
Có thời điểm, tranh thêu ra đến đâu, bán hết ngay đến đó. Thậm chí, những đơn đặt hàng có trước từ vài tháng… Những nước châu Á như Trung Quốc, Thái Lan, Nhật Bản hay châu Âu như Đức, Pháp… về tận làng để đặt mẫu và đặt hàng. Các xưởng thêu hộ gia đình mọc lên khắp nơi, trong làng ngoài xóm hầu như không thấy bóng dáng người ra đường. Đêm đến, họ thắp đèn dầu ngồi thêu cho kịp ngày trả khách… Những ngôi nhà hai, ba tầng thay thế cho mái ngói cứ mọc lên nhờ cây kim sợi chỉ và những đôi bàn tay như thế. Ấy là những năm 90 của thế kỷ trước.
Khó khăn hiện hữu
Giờ thì những nghệ nhân thêu của Quất Động đã mất quá nửa. Số còn lại thi thoảng thẫn thờ mang đôi khung thêu bị mọt ra phơi nắng ở đầu hè rồi kể chuyện cho đám cháu ngơ ngác về ngày xưa, thời của âm thanh xoàn xoạt những cây kim theo nhịp tay thoăn thoắt đưa lên đưa xuống trên nền vải phin trắng... Nghề thêu mai một vào độ hai chục năm trở lại đây, khi những đơn đặt hàng từ Nhật, Pháp thưa dần… Gia đình anh Bùi Văn Hùng trước là một xưởng thêu lớn nhất nhì trong làng giờ cũng chỉ làm cầm chừng. Anh Hùng bảo: “Ngày trước người Nhật rất ưa chuộng mặt hàng thêu chỉ truyền thống của Việt Nam, nhưng sau khi họ tìm được mối hàng bên Trung Quốc rẻ hơn thì họ không còn đặt hàng từ Việt Nam nữa”.
Không chỉ mất thị phần trên thế giới, ngay tại Việt Nam, thêu Quất Động cũng bị loại khỏi sân nhà. Những xưởng thêu tay của cơ sở ở Huế, Đà Lạt hay XQ đã chiếm lĩnh thị trường bởi sự thức thời trong việc bắt kịp xu thế. Cũng là những con công, con hạc, cây đa, bến nước, sân đình… nhưng những nghệ nhân của XQ đã khéo léo dùng các kỹ thuật mới như thêu hai mặt trên nền lụa, phối màu lại cho thật sinh động, hấp dẫn… khiến cơ sở này đến nay vẫn đứng vững trên thị trường tranh thêu trong nước, thậm chí là ra thế giới. Trong khi đó, những người thợ cả của thêu XQ lại chính là con cháu của làng thêu truyền thống Quất Động.
Không đơn đặt hàng, hàng tự làm ra không bán được và đặc biệt từ vài năm nay khi mặt hàng thêu chữ thập của Trung Quốc bày bán tràn lan cũng là lúc những đôi khung thêu ở Quất Động dần dần bị mang ra làm củi. Đa phần đám thanh niên trong làng chấp nhận đi làm thuê ở các nhà máy, khu công nghiệp với mức lương 3 triệu/tháng. Số còn lại là những người trung hoặc cao tuổi đành ôm chiếc khung thêu mải miết than công xá còn rẻ bèo. Thợ chính được chủ trả 50.000-70.000 đồng/ngày; thợ phụ thì 30.000-50.000 đồng/ngày.
Anh Bùi Lê Thuần (thôn Quất Động) bị tàn phế từ nhỏ vì một tai nạn bảo: “Nghề thêu rất phù hợp với người tàn tật như tôi, nhưng giờ công xá kém quá, mà nhà lại có hai con nhỏ nên tôi đành bỏ nghề chuyển sang làm thợ sửa chữa điện để có thu nhập. Bỏ thêu, bỏ cái nghề cha ông thế này cũng là cực chẳng đã…”. Chị Nguyễn Thị Thủy (thôn Quất Động) đã thêu hơn 20 năm qua bảo: “Giờ khách chuộng thêu chữ thập của Trung Quốc, lối thêu đơn giản mà ai cũng tự thêu được chứ chẳng mấy ai còn thích cách thêu truyền thống vừa cầu kỳ lại vừa kén thợ nữa. Giá của những bức tranh chữ thập có khi lên tới vài triệu, trong khi hàng thêu tay vài trăm nghìn mà công xá có khi mất cả tuần mới xong”.
Các cụ già giữ thói quen ngồi thêu để tìm niềm vui trong ký ức
Nghề thêu được nhiều người coi là nghề nhàn hạ, “mưa không đến mặt, nắng không đến đầu”. Thế nhưng không phải như vậy. Trung bình mỗi ngày thợ thêu ngồi liên tục từ 12-14 tiếng. Anh Bùi Lê Thuần năm nay hơn 40 tuổi, thoái hoá cột sống, bị tiền đình, mắt chỉ còn 2/10. Vợ anh, 35 tuổi, mắt cũng chỉ còn 3/10, vừa đi khám, bác sĩ cũng kết luận thoái hoá đốt sống cổ. Mẹ anh, bà Bùi Thị Mão, thì đeo kính để thêu từ năm mới ngoài 30. Giờ bà phải thường uống thuốc bắc chữa bệnh đau lưng.
Tìm hướng đi mới
Vậy nghề thêu ở Quất Động liệu mai này có mất đi? Chắc chắn không. Không dễ gì những mạch ngầm văn hoá bắt nguồn từ cuộc sống, từ lao động lại mất được. Bởi dù khó khăn là thế, nhưng ở Quất Động hôm nay, đã có những cái tên với mái đầu rất trẻ nhen nhóm lên ngọn lửa truyền thống. Đó là nghệ nhân Vũ Giỏi ở xã Tiến Dũng. Xưởng thêu của anh chuyên phục dựng các bộ trang phục vua chúa, hoàng hậu thời Đinh, Lý, Trần, Lê, Trịnh, Nguyễn cho các đoàn văn công, bảo tàng. Nghệ nhân Quốc Sự, người cao niên còn sót lại của thế kỷ trước, vẫn miệt mài thêu nên những bức tranh của tình yêu quê hương. Tranh ông đã trở thành thương hiệu lớn và uy tín trên thị trường trong và ngoài nước. Rồi nghị lực và tình yêu với nghề thêu truyền thống của người phụ nữ khuyết tật mang tên Hoàng Thị Khương đã tạo công ăn việc làm cho hàng chục người khuyết tật như mình… Còn nhiều lắm những con người như thế, những nghệ nhân vô danh đang thầm lặng giữ nghề thêu giữa trôi chảy của dòng đời.
Thêu thùa, trước kia là một nhu cầu của cuộc sống. Giờ nhu cầu đó đã được thay bằng những sản phẩm may sẵn trên thị trường. Nhưng ngay cả khi sản phẩm thêu tay không còn ăn khách thì vẫn có cách để lưu truyền nghề. Trong số những dự án để cứu nghề thêu, xây dựng Quất Động trở thành điểm du lịch làng nghề là một hướng đi rất khả thi. Có khách đến tham quan, du lịch là nghề thêu sẽ có cơ hội sống lại. Và người dân Quất Động đang mong muốn một hướng đi mới...
Bài, ảnh: MAI AN