Bước chân du khách men theo con đường đê uốn lượn chợt bắt gặp cổng chùa Kiến Sơ nhỏ nhắn nằm khiêm nhường bên cạnh đền Gióng uy nghiêm. Bước qua tam quan chùa, chúng tôi bắt gặp ni sư Thích Đàm Thụ, trụ trì chùa Kiến Sơ và những phật tử đang chăm sóc những khóm hoa mẫu đơn dọc lối đi. Những bông hoa đã bắt đầu kết nụ, đợi bung nở sắc đỏ tươi tắn đón chào du khách thập phương.
Trong lần đầu gặp gỡ, ni sư Thích Đàm Thụ bắt đầu cuộc trò chuyện bằng việc lý giải tên gọi đặc biệt của ngôi chùa. Theo chiết tự, Kiến Sơ nghĩa là nơi gặp gỡ ban đầu. Điều này gợi ra hàm ý ngôi chùa là nơi gặp gỡ giữa thiền sư Vô Ngôn Thông và thiền sư Cảm Thành từ thế kỷ 9. Ngôi chùa còn được xem là nơi phát tích của dòng thiền Vô Ngôn Thông khởi sinh trên đất Việt, phát triển rực rỡ với 17 thế hệ qua hơn 4 thế kỷ sau này.
Sau khi thắp hương lễ Phật, ni sư Thích Đàm Thụ tận tình chỉ dẫn chúng tôi tham quan khuôn viên chùa Kiến Sơ. Chùa được xây theo kiểu nội công ngoại quốc như nhiều ngôi chùa cổ thường thấy ở khu vực đồng bằng Bắc Bộ. Chính điện chùa có kết cấu 5 gian, 2 chái cổ kính với hệ thống tượng thờ phong phú, bài trí thành 7 lớp tượng cân đối, hài hòa. Hai bên thượng điện thờ tượng Thiền sư Vô Thông Ngôn, Vua Lý Công Uẩn và thân mẫu nhà vua. Hệ thống tượng thờ là dấu vết còn sót lại minh chứng cho sự hưng thịnh của chùa Kiến Sơ xưa.
Bước qua tường hậu của chính điện, du khách không khỏi ngỡ ngàng trước tòa Cửu Long gồm 5 tòa động liên hoàn được làm bằng đất thó, sơn son, có niên đại hơn 200 năm. Theo ni sư Thích Đàm Thụ, đây là tác phẩm nghệ thuật nhân tạo cổ xưa có kích thước lớn nhất Việt Nam. Bắt đầu từ lối vào hành lang bên phải, tòa động thứ nhất là khung cảnh địa ngục tái hiện tích truyện Mục Kiền Liên Bồ Tát. Tòa động thứ hai là cảnh Tam Thiên với những hình ảnh biến hóa ở cõi Chư Thiên. Đến tòa động thứ ba, hình ảnh đạo pháp xuất thế với nét cảnh vui mừng, hoan hỉ. Tòa động thứ tư là hình ảnh của những con người bình thường đan xen những tích truyện thần thánh. Tòa động thứ năm là cảnh giới cuối cùng nói về hành trình của thầy trò Đường Tăng trên đường đi thỉnh kinh, cứu độ chúng sinh, hoằng dương Phật pháp. Qua 5 tòa động, những nghệ nhân dân gian đã tạo tác hàng trăm bức tượng độc đáo về các huyền tích sinh động của đạo Phật.
Phía sau chính điện, nổi bật là gác chuông 3 gian, chồng diêm 2 tầng. Trên gác chuông còn treo quả chuông đồng nặng 500kg được đúc từ thời Minh Mạng. Bên phải là nhà thờ tổ, bên trái là nhà thờ Mẫu thể hiện sự hài hòa trong tín ngưỡng thờ phụng.
Trải qua nhiều thế kỷ với nhiều biến động, chùa Kiến Sơ cũng đã có nhiều thay đổi. Du khách thập phương khó lòng nhận ra hình ảnh ngôi chùa là nơi phát tích của thiền phái lớn với biết bao phật tử theo học. Chỉ còn lại dấu vết hưng thịnh qua hệ thống tượng, đồ thờ và những huyền tích còn truyền lại cho hậu thế.
Bài và ảnh: PHƯƠNG NGUYÊN