Nguyễn Công Cơ (1675-1733), tên hiệu là Cảo Hiên, tên húy là Tự Cẩm, tước Cảo quận công và Cơ quận công. Khi mất được ban tên thụy là Mẫn Trực phủ quân. Từ nhỏ, Nguyễn Công Cơ là người hiếu học. Năm 12 tuổi, ông đã dự thi Hương khoa Đinh Mão niên hiệu Chính Hòa thứ 8 (1687) thi đỗ Tam trường. Năm 19 tuổi, ông dự thi Hương khoa Quý Dậu đỗ Hương cống. Năm 22 tuổi, mùa đông năm Đinh Sửu niên hiệu Chính Hòa thứ 18 (1697), ông dự khoa thi Hội, trúng Tứ trường. Vào thi Đình, ông được ban Đệ tam giáp Đồng tiến sĩ xuất thân.
Lăng mộ quận công Nguyễn Công Cơ ở thôn Nhang, phường Xuân Đỉnh, Bắc Từ Liêm, Hà Nội.
Theo sử sách ghi lại, Quận công Nguyễn Công Cơ là một người ngay thẳng và chính trực, làm quan to nhưng khi về hưu vui sống cảnh thanh bần. Trong suốt sự nghiệp quan trường đầy sóng gió của mình, Nguyễn Công Cơ đã để lại thành quả: Cải cách giáo dục; bỏ lệ cống ngà voi, người vàng với nhà Thanh (Trung Quốc); khám phá âm mưu lật đổ chúa Trịnh giữ được sự ổn định cho đất nước; góp phần thành lập “Võ học sở”, nơi đào tạo các võ cử nhân. Đối với quê hương, ông góp phần xây dựng tôn tạo, đình làng, chùa làng; xây dựng hệ thống thủy lợi tưới tiêu cho hàng trăm cánh đồng làng Xuân Tảo và vùng lân cận trở nên trù phú, dân gọi là “ngọc điền”.
Quận công Nguyễn Công Cơ còn được người đời sau biết đến là một vị quan văn võ song toàn. Trong bài “Võ học trung ký” đã nêu lên quan điểm quân sự của ông là: “Nước nhà nay tuy vô sự, nhưng chớ nên thấy thế làm mừng mà phải quan tâm đến việc quân, lúc nào cũng nên phòng bị, chớ nên coi khí giới tinh nhuệ là đủ, mà phải lo sao tìm đủ tướng tài, tránh chuyện hư danh, cố gắng tìm cầu lương tướng...”. Di cảo văn chương của cụ giờ còn được lưu giữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm, trong đó có 3 tác phẩm quý là: Hoàng Hoa thuật thực ký; Sứ trình nhật lục (chép trong Xuân Tảo thượng thư Nguyễn tiến sĩ gia phả) và Tương sơn hành quân thảo lục. Ngoài ra còn có một số bài thơ chép trong sách Toàn Việt thi lục.
Con cháu cụ Nguyễn Công Cơ có nhiều người đỗ đạt cao trong đó có 2 người cháu thi đỗ trong một khoa. Vua Lê tặng cụ một bài thơ, hai câu đầu là: Một khoa hai cháu đỗ ông Nghè/ Tiếng cáo vang lên bốn biển nghe. Giờ bài thơ được lưu giữ tại nhà thờ họ Nguyễn Công.
Hôm rồi, nhân ra mắt cuốn sách Quận công Nguyễn Công Cơ-cuộc đời và sự nghiệp của Đại tá, nhà thơ Trần Anh Thái, chúng tôi được dịp lên thăm làng Cáo và biết thêm về một dòng họ nổi tiếng hiếu học. Trong buổi ra mắt này, có nhiều nhà văn, nhà thơ, nhà nghiên cứu và lãnh đạo địa phương, mọi người đều có một nhận thức chung rằng: Công trạng của Quận công Nguyễn Công Cơ đã rõ; nhận xét của người đời sau đều tốt, vậy tại sao thành phố Hà Nội còn chưa công nhận danh nhân và đặt tên đường? Được biết phường Xuân Đỉnh đã nhiều lần đề nghị lấy tên Nguyễn Công Cơ đặt tên cho một đường nhỏ trong làng nhưng vẫn chưa được chấp thuận. Nên chăng chúng ta cần có những vận dụng phù hợp để góp phần nêu cao gương sáng tiền nhân.
Bài và ảnh: LÊ ĐÔNG HÀ